αγριμολογος

Περί της Ελευθερίας της Έκφρασης

Από τις εκδόσεις Πόλις, 2005

Πρόκειται για βιβλίο που με άξονα τις αποφάσεις ελληνικών και ξένων δικαστηρίων, ο συνταγματολόγος συγγραφέας Σ. Tσακυράκης θίγει μια αρνητική πτυχή των σύγχρονων φιλελεύθερων δημοκρατιών. Παρ’ όλο που πολλά κείμενα περιέχουν νομικούς όρους και παραδείγματα εγχώριων και διεθνών δικαστικών αποφάσεων, κάπως δύσκολο-διάβαστα για τον απλό αναγνώστη, εν τούτοις αξίζει μια προσπάθεια ανάγνωσής του.

Από το οπισθόφυλλο διαβάζουμε.
«Με ποια λογική ένα δικαστήριο μπορεί να απαγορεύσει την προβολή μιας ταινίας, όπως έγινε στην Ελλάδα με το φιλμ «Τελευταίος πειρασμός» του Martin Scorsese; Πώς μπορεί να καταδικαστεί ένας σκιτσογράφος, όπως έγινε στην Ελλάδα με τον αυστριακό Gerhard Haderer για το κόμικ «Η ζωή του Ιησού»; Είναι δίκαιες οι διώξεις για την έκθεση «Outlοok»; Σ’ αυτό το βιβλίο αναλύεται η λογοκρισία της τέχνης στο όνομα των θρησκευτικών πεποιθήσεων κάποιων ατόμων ή πλειοψηφιών. Περιγράφεται η διελκυστίνδα τέχνης και θρησκείας μέσα από αποφάσεις ελληνικών, ευρωπαϊκών και αμερικανικών δικαστηρίων. Το συμπέρασμα είναι ότι η αμφισβήτηση της καλλιτεχνικής δημιουργίας που οδηγεί στη λογοκρισία δεν στηρίζεται παρά σε υποκειμενικές ιδεολογικές και αισθητικές προτιμήσεις, οι οποίες σε μια φιλελεύθερη δημοκρατία δεν επιτρέπεται να επιβάλλονται με το νόμο.»

Ένα παλιό σχόλιο από το επταήμερο του Διόδωρου Κυψελωτή επίσης με γοήτευσε και σκέφτηκα, είναι κρίμα το θέμα : Θρησκεία κατά Τέχνης να μην παρουσιαστεί στο κοινό των ιστολόγων…

Διαβάστε.
«Για τούτο, χάριν του βιβλίου που θα γράψω εγώ, ρίχτηκα να διαβάσω και το βιβλίο που έχει γράψει ο καθηγητής Σταύρος Τσακυράκης με τίτλο Θρησκεία κατά Τέχνης, στις εκδόσεις Πόλις. Είναι νομικό βιβλίο βέβαια: αναφέρεται στους περιορισμούς, που ο συγγραφέας τους θεωρεί απαράδεκτους, που επιβάλλονται στην τέχνη (π.χ., απαγόρευση βιβλίων ή πινάκων) επειδή διάφοροι θρησκευόμενοι ισχυρίζονται ότι προσβάλλεται η προσωπικότητά τους ή οι θρησκευτικές τους πεποιθήσεις – όπως έγινε με την έκθεση Outlook ή με το κόμικ για τη ζωή του Χριστού. Με έπεισαν αυτά που γράφει και κυρίως ότι η θρησκεία τα βάζει με την τέχνη επειδή δημιουργεί δικούς της κόσμους, κάτι που δεν συμβιβάζεται «με την απόλυτη αλήθεια της θρησκείας για τον ένα και μοναδικό κόσμο» – τον δικό της. Ξέχασε μόνο να προσθέσει ότι οι θρησκείες δεν τα πάνε καλά με την τέχνη και επειδή με τη βοήθειά της πείθονται τα κορίτσια και οι κυρίες να γδύνονται.»

Το βιβλίο χωρίζεται σε τέσσερα μέρη:
Το πρώτο αναφέρεται σε υποθέσεις που απασχόλησαν την ελληνική δικαιοσύνη όπως «Ο τελευταίος πειρασμός» του Μάρτιν Σκορτσέζε, του οποίου η προβολή στις κινηματογραφικές αίθουσες τον Οκτώβριο του 1988 απαγορεύθηκε, ύστερα από τη προσφυγή οκτώ σωματείων και δύο φυσικών προσώπων. Ο συγγραφέας υποστηρίζει την άποψη ότι «το αδίκημα της καθύβρισης θρησκευμάτων είναι ασυμβίβαστο με την ελευθερία της τέχνης και τη θρησκευτική ελευθερία», αφού προηγουμένως εκθέσει μια περιπτωσιολογία διώξεων, όπως αυτή που ανέκυψε το 2003 με αφετηρία την έκθεση Outlook και τον «βλάσφημο» πίνακα του Βέλγου ζωγράφου Thierry de Cordier.

Στο δεύτερο μέρος της μελέτης εξετάζονται δύο αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου που συγκλίνουν στην βασική θέση ότι οι θρησκευτικές πεποιθήσεις, σε αντίθεση με τις πολιτικές ή άλλες ιδεολογίες, πρέπει να έχουν ιδιαίτερη προστασία.

Στο τρίτο μέρος εκτίθεται το φιλελεύθερο πρότυπο των ΗΠΑ με τον διαχωρισμό κράτους και εκκλησίας και την απόλυτη προστασία της τέχνης και της θρησκευτικής ελευθερίας, όπου οι απόπειρες λογοκρισίας της τέχνης για θρησκευτικούς λόγους δεν είναι πλέον άμεσες αλλά ακολουθούν υπονομευτικές διαδρομές, με στόχο την περιθωριοποίηση και τον αποκλεισμό του μη αρεστού έργου από την κρατική επιδότηση.
Το βιβλίο του Σ. Τσακυράκη παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον για το ευρύτερο μορφωμένο κοινό, κάνει σαφές ότι οι αποφάσεις των δικαστηρίων δεν είναι θέσφατα αλλά υπόκεινται στον κριτικό λόγο της κοινωνίας, κι ακόμη ανθολογεί απόψεις που εκφέρονται εκ των ένδον αλλά υπερβαίνουν την συνήθη αυταρέσκεια της εξουσίας. Λόγου χάρη αυτήν του Αμερικανού δικαστή Holmes πριν από ένα αιώνα, που πρωτοστάτησε στη δημιουργία μιας ολόκληρης παράδοσης περί του ότι οι δικαστές «δεν είναι κριτικοί τέχνης, δεν προσποιούνται ότι είναι και δεν χρειάζεται να είναι για να αποφασίσουν μια υπόθεση που αφορά έργο τέχνης»…

Τέταρτο μέρος: Η «προσβολή» της οποιασδήποτε θρησκείας από την οποιαδήποτε τέχνη εντός ή εκτός εισαγωγικών παραπέμπει οπωσδήποτε στο πνεύμα των συνταγματικών θεσμών και στην πραγματική ή φαινομενική σύγκρουση διαφόρων κατηγοριών ατομικών δικαιωμάτων. Επίσης, όμως, η «προσβολή» αυτή υπαγορεύει την κατάδυση σε ερμηνευτικές υποθέσεις όσον αφορά την επιθετικότητα του θρησκευτικού και μεταφυσικού λόγου έναντι «του άλλου». Η θρησκεία που αισθάνεται προσβεβλημένη ή βαλλόμενη από τον κοσμικό λόγο φιλοσοφικού ή καλλιτεχνικού περιεχομένου, η οποία μάλιστα είναι διατεθειμένη να προσφύγει σε νομικές κυρώσεις ή σε βία εναντίον των «επικριτών», είναι μια θρησκεία που δεν επαναπαύεται στη βεβαιότητα της μεταφυσικής καταδίκης των βλάσφημων. Μπορούμε επομένως να υποθέσουμε ότι είναι ανασφαλής για τα δόγματά της, και ότι επιχειρεί να καταστείλει την ενδογενή αβεβαιότητά της παράγοντας έναν κοινωνικό περίγυρο κριτικής ύφεσης και σιγής.

Ας κάνουμε ένα μικρό ταξίδι…
…στο παρελθόν, γιατί οι αντιδράσεις για τον «Kώδικα Nτα Bίντσι» δεν ήταν ούτε οι πρώτες ούτε οι τελευταίες. Στις μαύρες λίστες των θρησκειών για ότι θεωρούν βλάσφημο, η τέχνη είναι το πρώτο θύμα..
Ο Δαβίδ του Μικελάντζελο. Έπρεπε ή όχι να εκτίθεται ο με… φύλλο συκής στην κεντρική πλατεία της Φλωρεντίας; Το ζήτημα ανέκυψε στη Φλωρεντία της Αναγέννησης και το φύλλο συκής προσθαφαιρείτο…
Από τον αφορισμό του Εμμανουήλ Ροΐδη, του Λασκαράτου και του Νίκου Καζαντζάκη από την Εκκλησία ως τον φετφά εις βάρος του Σαλμάν Ρούσντι για τους «Σατανικούς Στίχους» και τη σημερινή μήνιν της Καθολικής και της Ορθόδοξης Εκκλησίας εναντίον του «Κώδικα Ντα Βίντσι», η θρησκεία στιγματίζει όλο και πιο συχνά μορφές τέχνης και έκφρασης ως βλάσφημες και προσβλητικές, θέτοντας υπό αμφισβήτηση τα όρια μεταξύ πίστης και πολιτικής.
Τα σκίτσα εναντίον του Μωάμεθ υποτίθεται ότι έπληξαν μια θρησκεία, που είναι μειοψηφική στο δυτικό κόσμο.Όμως η τέχνη στη δύση ήλθε κατά καιρούς σε σύγκρουση και με την πλειοψηφούσα θρησκεία του Χριστιανισμού, Ορθόδοξου και μη. Το χρονικό αυτής της σύγκρουσης και η επιχειρηματολογία που αναπτύχθηκε σε δικαστήρια διαφόρων βαθμών, παρουσιάζει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον.

Παρ’ ότι οι νόμοι για τη βλασφημία που ποινικοποιούσαν κάθε μορφή έκφρασης αποκλίνουσα από το επίσημο δόγμα έπαψαν να εφαρμόζονται κατά τον 19ο και τον 20ό αιώνα και σήμερα ισχύουν μόνο σε λίγες χώρες (όπως η Αυστρία και η Ισπανία)

«H βλασφημία επικεντρώνεται σήμερα στα ιερά πρόσωπα και μάλιστα σε ό,τι αφορά την προσωπική τους ζωή και ειδικότερα την ερωτική» λέει στα «NEA» ο καθηγητής Φιλοσοφίας των Θρησκειών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Μάριος Μπέγζος. «Όλοι οι μονοθεϊσμοί βασίζονται στην ιδέα ότι ο άνθρωπος είναι κύριος της φύσης• όχι μόνο αυτής που τον περιβάλλει, αλλά κι εκείνης που φέρει μέσα του. Υποθέτω ότι ο βασικότερος λόγος αντίδρασης στον «Κώδικα Ντα Βίντσι» έχει να κάνει με το ότι ο Ιησούς φέρεται να είχε παντρευτεί τη Μαρία Μαγδαληνή και να είχαν αποκτήσει απογόνους. Αυτή η διάσταση χτυπά στο κεντρικό νευρικό σύστημα των πιστών».

Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέχνης που λογοκρίθηκε στην Αμερική ήταν το έργο του Κρις Οφίλι «H Αγία Παρθένος Μαρία» (The Holy Virgin Mary), φτιαγμένο από κοπριά ελέφαντα με φόντο φωτογραφίες με αιδοία, που εκτέθηκε στο Μουσείο Τέχνης του Μπρούκλιν και προκάλεσε έντονες διαμαρτυρίες των καθολικών. «Αντικαθολικό» το είχε χαρακτηρίσει ο τότε δήμαρχος της Νέας Υόρκης Ρούντολφ Τζουλιάνι και διέκοψε την επιχορήγηση του Μουσείου, απειλώντας το με έξωση. Το ομοσπονδιακό δικαστήριο, όμως, απεφάνθη ότι το Μουσείο έχει δικαίωμα στην ελευθερία της έκφρασης και στη χρηματοδότηση. Ο Ντένις Χάινερ, ένας 72χρονος καθολικός, αποφάσισε να λογοκρίνει το έργο βάφοντάς το με λευκή μπογιά.

«Ιδιαίτερα οι καθολικοί έχουν πρόβλημα με την ερωτική διάσταση, λόγω της επιβεβλημένης αγαμίας του κλήρου, αλλά και του συντηρητισμού τους σε θέματα όπως η αντισύλληψη και η έκτρωση» σημειώνει ο κ. Μπέγζος. «Οι συγκρούσεις αυτές είναι επιβεβλημένες. Όσο πιο ελεύθερη και ανεκτική γίνεται μια κοινωνία, τόσο περισσότερο δοκιμάζεται η σχέση του πιστού με τη φύση του και την πίστη του. Όσο προχωράμε τόσο περισσότερο αυτές οι αντιλήψεις θα δοκιμάζονται».

Θρησκευτικός πόλεμος ξέσπασε το 2004 για την ταινία του Μελ Γκίμπσον «Τα Πάθη», για τις 12 τελευταίες ώρες του Ιησού. Προκάλεσε αντιδράσεις τόσο της Καθολικής όσο και της Ορθόδοξης Εκκλησίας, αλλά κυρίως εβραϊκών οργανώσεων, που θεώρησαν ότι προωθούσε τον αντισημιτισμό.

Το ζήτημα όμως που μονοπώλησε τελευταία τον αμερικανικό ¬ και όχι μόνο – δημόσιο διάλογο ήταν η προσπάθεια των προτεσταντών να καθίσουν στο σκαμνί τον Δαρβίνο. Πρότειναν να αντικατασταθεί στα σχολεία η διδασκαλία της θεωρίας της εξέλιξης από «το ευφυές σχέδιο», σύμφωνα με την οποία ανώτερη δύναμη – ο Θεός – έφτιαξε τον κόσμο.

Σκωπτικά και «πορνοτράγουδα»…
Στα καθ’ ημάς, ποιος δεν θυμάται το 2000 τη δημόσια καύση του βιβλίου του Μίμη Ανδρουλάκη «Μν»; Πιο πρόσφατα, ο κ. Θ. Ακρίδας – πρωτοψάλτης από το Μεσολόγγι – υπέβαλε μήνυση στον εισαγγελέα Πλημμελειοδικών επειδή άκουσε στην ET3 τη Δόμνα Σαμίου να τραγουδά τα παραδοσιακά σκωπτικά αποκριάτικα τραγούδια. Τον Μάιο του 2004 ο Μητροπολίτης Καλαβρύτων Αμβρόσιος είχε χαρακτηρίσει πορνοτράγουδο το τραγούδι για τη Γιουροβίζιον «Shake it» του Σάκη Ρουβά. Το 2003 η Ιερά Σύνοδος είχε χαρακτηρίσει το έργο του Βέλγου Τιερί ντε Κορντιέ στην έκθεση Outlook υβριστικό για το πρόσωπο του Χριστού. Το έργο αποσύρθηκε, αλλά το δικαστήριο αθώωσε τον επιμελητή της έκθεσης Χρήστο Ιωακειμίδη, ο οποίος σύρθηκε στα δικαστήρια ύστερα από παρέμβαση της Αρχιεπισκοπής και από μηνυτήρια αναφορά του προέδρου του ΛΑΟΣ.

Ιστορίες «ιερών πολέμων»
1985 (Αυστρία): Με αίτημα καθολικού επισκόπου η ταινία «Das Liebeskonzil» (Ερωτική Σύνοδος) κατασχέθηκε και ασκήθηκε ποινική δίωξη.
1988 (Ελλάδα): H εικόνα αφηνιασμένων πιστών που άναβαν φωτιές έκανε τον γύρο του κόσμου. H προβολή της ταινίας «Ο τελευταίος πειρασμός» του Μάρτιν Σκορσέζε απαγορεύθηκε.
2000 (Ελλάδα): Μέλη παραεκκλησιαστικών οργανώσεων έκαψαν δημοσίως το βιβλίο του Μίμη Ανδρουλάκη «Μν». H Ιερά Σύνοδος το χαρακτήρισε αντιεπιστημονικό, αισχρό και βρωμερό.
2003 (Ελλάδα): Απαγορεύθηκε η κυκλοφορία σκίτσων του Αυστριακού Γκέρχαρντ Χάντερερ για τη «Ζωή του Ιησού». Τα ελληνικά δικαστήρια καταδίκασαν τον Αυστριακό γελοιογράφο σε εξάμηνη φυλάκιση.
2005 (ΗΠΑ): Το Διοικητικό Συμβούλιο ενός σχολείου στην Πενσυλβάνια έκρινε ότι τα παιδιά δεν πρέπει να διδάσκονται τη θεωρία της εξέλιξης, του Δαρβίνου.

Σας προτείνω επίσης το βιβλίο των David Marquand – Ronald Nettler (επιμ.), «Θρησκεία και δημοκρατία», εκδόσεις Αλεξάνδρεια.

Πηγές:

Το ίδιο το βιβλίο «Θρησκεία κατά τέχνης» του Σταύρου Tσακυράκη, Εκδόσεις Πόλις
http://tovima.dolnet.gr/print_article.php?e=B&f=14664&m=A59&aa=1
http://ta-nea.dolnet.gr/print_article.php?e=A&f=18540&m=P24&aa=1
http://www.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_kathglobal_2_18/12/2005_1284987
http://www.epohi.gr/1922006_epohi.html

Via Ροΐδη και Λασκαράτου Εμμονές 

◉

Του ©Τάκη Θεοδωρόπουλου

Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Athens Review of Books σε μετάφραση Πέτρου Μαρτινίδη. Συνοδεύεται από μονογραφία του Περικλή Βαλλιάνου για τον Ρεϊμόν Αρόν.

Το «Όπιο των διανοουμένων» κυκλοφόρησε το 1955. Και έκτοτε πολιτογραφήθηκε ως το εμβληματικό έργο του διάσημου «αιρετικού» της γαλλικής διανόησης. Αιρετικός, αν σκεφθεί κανείς ότι στις μεταπολεμικές δεκαετίες η πνευματική ορθοδοξία, τουλάχιστον στον γαλλόφωνο κόσμο –ακόμη κυρίαρχο τότε στην Ευρώπη– ήταν απολύτως ευθυγραμμισμένη με τις επιταγές του υπαρκτού σοσιαλισμού. Ήταν η τότε πολιτική ορθότητα. «Δεν μπορούμε να μιλήσουμε για όσα συμβαίνουν στην ΕΣΣΔ για να μην απογοητεύσουμε τους απεργούς της Μπιγιανκούρ» – εργοστάσιο της «Ρενό» όπου είχε κηρύξει απεργία το κομμουνιστικό συνδικάτο. Το είχε πει ο Σαρτρ. Ο Σολζενίτσιν δεν είχε μεταφραστεί ακόμη, όμως ακόμη κι όταν μεταφράστηκε ελάχιστοι τολμούσαν να τον ακούσουν. Για τον Αρόν υπάρχουν δύο είδη σταλινικών. Το πρώτο το αποτελούν τα μέλη του κομμουνιστικού κόμματος, εγκέφαλοι απονεκρωμένοι, που έχουν χάσει τη δυνατότητα της κριτικής σκέψης. Τον απασχολεί περισσότερο το δεύτερο: οι λεγόμενοι «συνοδοιπόροι» διανοούμενοι, όσοι ήξεραν τι συμβαίνει πίσω από την τυραννία του Σιδηρού Παραπετάσματος, αλλά εξακολούθησαν να την υπερασπίζονται. Πώς είναι δυνατόν ο Σαρτρ, με τον οποίον ο Αρόν είχε ιδρύσει τους Temps Modernes, να συμβιβάζει την υποκειμενικότητα του υπαρξισμού με τον ιστορικό ντετερμινισμό του μαρξισμού;

Στο σημείο αυτό ο Αρόν ορίζει τα οπιούχα. Το πρώτο είναι η Αριστερά. Όρος που γεννήθηκε από τη χωροταξία της Εθνοσυνέλευσης στη Γαλλική Επανάσταση και έκτοτε μεταμορφώθηκε σε μια ενιαία πολιτική συμπεριφορά. Ο Αρόν, στο «Όπιο των διανοουμένων» αποδεικνύει με την ενάργεια που τον διακρίνει ότι η Αριστερά δεν όρισε μια ενιαία πολιτική συμπεριφορά στην ιστορική της πορεία. Αντιθέτως, υπήρξε ένα πεδίο μόνιμων συγκρούσεων οι οποίες προκάλεσαν περισσότερα θύματα από όσα οι επιθέσεις του καπιταλιστικού εχθρού. Λιμός στην Ουκρανία, λιμός στην Κίνα και ο Πολ Ποτ φτάνουν για τον λογαριασμό, ο οποίος δεν περιορίζεται σ’ αυτούς.

Το δεύτερο είναι το προλεταριάτο. Ακόμη κι αν παραβλάψουμε το γεγονός ότι ο υπαρκτός σοσιαλισμός ούτε στη Ρωσία ούτε στην Κίνα υπήρξε αποτέλεσμα της εξαθλίωσης του βιομηχανικού εργάτη, όπως την περιέγραψε ο Μαρξ. Ακόμη κι αν αγνοήσουμε τη μετατροπή των προλεταρίων σε μικροαστούς με προοπτικές κοινωνικής ανόδου που πέτυχε η καπιταλιστική Δύση, τι μένει; Μένει μια ταύτιση της περί λαού αντίληψης με τη δυστυχία. Η Αριστερά ψάχνει της γης του κολασμένους. Έχασε τους προλετάριους της Δύσης και βρήκε τους μετανάστες. Η σκέψη του Αρόν παραμένει ζωντανή.

Το τρίτο συστατικό είναι η επανάσταση, η βίαιη ανατροπή των κοινωνικών και πολιτικών δομών. Η Γαλλική Επανάσταση πέτυχε τους στόχους της; Από την τρομοκρατία του Ροβεσπιέρου πέρασε στην απολυταρχία του Ναπολέοντα. Και η επανάσταση των μπολσεβίκων; Οδήγησε στην εγκαθίδρυση ενός από τους δύο ολοκληρωτισμούς, που σημάδεψαν τον εικοστό αιώνα. Η «επανάσταση» έχει κερδίσει μια μυθική υπόσταση σε πείσμα της ιστορικής πραγματικότητας. Η αθηναϊκή δημοκρατία δεν προέκυψε από επανάσταση ούτε η αγγλική. Η βιομηχανική ή η τεχνολογική επανάσταση δεν ανέτρεψαν τις κοινωνικές συνθήκες.

Σήμερα αυτές οι σκέψεις ακούγονται χωρίς να προκαλούν τις αντιδράσεις που προκάλεσαν στον καιρό τους. Όταν ο Ρεϊμόν Αρόν αντιμετωπίστηκε από τη δημοκρατία της γαλλικής διανόησης ως αποδιοπομπαίος τράγος. Οπαδός του Ντε Γκωλ, με τις επιφυλάξεις του, φίλος του Μαλρώ, αρθρογράφος στη «Φιγκαρό» και κατόπιν στο περιοδικό «Εξπρές», ο Αρόν είναι η εμβληματική μορφή της γαλλικής φιλελεύθερης σκέψης. Στην Ελλάδα παραμένει σχεδόν άγνωστος. Είναι ένα από τα θύματα της ηγεμονίας της αριστερής διανόησης. Η έκδοση του έργου του «Το όπιο των διανοουμένων» στα ελληνικά χαράσσει δρόμους για να κατανοήσουμε τις αγκυλώσεις, που ακόμη και σήμερα κρατούν δέσμια τη νοοτροπία μας.

Πολιτικά «καθαρίσαμε» από την Αριστερά της «επανάστασης» και του «προλεταριάτου». Μένει και η υγιεινή του εγκεφάλου, αυτή που θα απαλλάξει τη σκέψη μας από τη μυθική ομίχλη της και θα μας επιτρέψει να δούμε τον κόσμο μας. Στον κόσμο μας υπάρχει δυστυχία, όμως δεν έχει σχέση με το προλεταριάτο που κάποτε όρισε ο Μαρξ. Ο κόσμος μας έχει αποδείξει ότι κάθε επανάσταση καταλήγει σε απανθρωπιά.

Η Καθημερινή, Σάββατο 6 – Κυριακή 7 Ιανουαρίου 2024

◉