[Η ελληνική σύλληψη του κόσμου ·
24/03/2023 § Σχολιάστε
Απόσπασμα από την ιστορική διάλεξη του Κορνήλιου Καστοριάδη στο Λεωνίδιο Αρκαδίας το καλοκαίρι του 1984.
«Η θέσμιση της κοινωνίας είναι κάθε φορά θέσμιση ενός μάγματος κοινωνικών φαντασιακών σημασιών, που μπορούμε και πρέπει να καλέσουμε κόσμο φαντασιακών σημασιών. Είμαι υποχρεωμένος, δυστυχώς, εδώ, να περιοριστώ σε κάποιες κεντρικές ιδέες, βιαστικά διατυπωμένες:
Α. Η ερμηνεία που είχε παλιότερα επικρατήσει και διαδοθεί για τον αρχαίο ελληνικό κόσμο και άνθρωπο, σαν κόσμο και άνθρωπο αρμονίας και μέτρου, είναι παιδαριωδώς αφελής, ειδυλλιακή προβολή δυτικών σχημάτων και νοσταλγιών του 18ου και 19ου αιώνα. Η αρμονία και το μέτρο για τούς αρχαίους Έλληνες δεν είναι δεδομένα, αλλά προβλήματα και σκοπός που η πραγματοποίηση τους είναι πάντα αβέβαιη και επισφαλής σε ότι άφορα την ανθρώπινη ζωή.
Β. Κεντρική για την αρχαία ελληνική σύλληψη είναι η ιδέα του Χάους. Για τον Ησίοδο {Θεογονία, στίχος 116), το σύνολο των όντων (θεοί και άνθρωποι, «πράγματα», «φαινόμενα» και «δυνάμεις») γεννιέται από το χάος, δηλαδή από το τίποτα, το κενό, το μηδέν (χαίνω): ἤτοι μὲν πρώτιστα Χάος γένετ’. Αυτό το Χάος δεν έχει σχέση με την πολύ μεταγενέστερη έννοια του χάους ως συμφυρμού, κυκεώνα, γενικευμένης α-ταξίας. Εντούτοις όμως, στην ίδια την Θεογονία υπάρχει ένα έσχατο μέρος ή βάθος, μια ανάποδη του κόσμου, που είναι Χάος με την μεταγενέστερη έννοια: ο ποιητής του δίνει, συμβατικά και συμβολικά, το όνομα Τάρταρος (στίχοι 717─720, 722─723, 724─730, 731─735). Οι «ρίζες» του κόσμου «της γης και της στείρας θάλασσας»- βγαίνουν απ’ αυτό το τεράστιο κιούπι, που το στόμα του το ζώνει «τριπλή νύχτα». Οι «ρίζες» του κόσμου -κόσμος = τάξη-, η «άλλη του όψη» είναι αυτός ο τερατώδης χώρος. Σε τούτη μόνο την όψη (όπου ζούμε και εμείς) βασιλεύει -προς το παρόν- ο Ζευς, και την κάνει να είναι κατά κάποιο τρόπο κόσμος.
Γ. Ο κόσμος δεν είναι καμωμένος για τους ανθρώπους ούτε ενδιαφέρεται γι’ αυτούς. Γενικότερα, σύμφωνα με την αρχαία ελληνική αντίληψη για την ζωή, δεν υπάρχει καμία υπερβατική εξωκοσμική δύναμη που να ενδιαφέρεται για τούς ανθρώπους, ακόμα λιγότερο, να τούς «αγαπάει». Οι θεοί επεμβαίνουν μόνο αν κάποιος τούς ζημιώσει ή ασεβήσει εις βάρος τους κλπ. Έξαλλου, και οι ίδιοι οι θεοί δεν είναι παντοδύναμοι, υπόκεινται σε μια απρόσωπη Μοίρα, η οποία έφερε πρώτα τον Ουρανό, έπειτα τον Κρόνο κι έπειτα τον Δία. Ο Προμηθέας, στην ομώνυμη τραγωδία του Αισχύλου, μηνύει στον Δία μέσω του αγγελιαφόρου του Ερμή ότι: νέον νέοι κρατεῖτε καὶ δοκεῖτε δὴ ναίειν ἀπενθῆ πέργαμ᾽· οὐκ ἐκ τῶνδ᾽ ἐγὼ δισσοὺς τυράννους ἐκπεσόντας ᾐσθόμην; τρίτον δὲ τὸν νῦν κοιρανοῦντ᾽ ἐπόψομαι αἴσχιστα καὶ τάχιστα. Νέοι, νέαν εξουσία κατέχετε και νομίζετε πως κατοικείτε απροσπέλαστα απ’ τον πόνο παλάτια• μήπως δεν είδα μέχρι τώρα την καθαίρεση δύο τυράννων; Έτσι και τον τρίτο, τον σημερινό αφέντη θα δω να πέφτει πολύ άσχημα και πολύ σύντομα] Προμηθεύς Δεσμώτης, στίχ. 955─959.
Τουλάχιστον μέχρι το τέλος του 5ου αιώνα -κι αυτή είναι η εποχή που με ενδιαφέρει: 8ος-5ος αιώνας- για την αρχαία ελληνική αντίληψη, η μετά θάνατον ζωή ή δεν υπάρχει ή, αν υπάρχει, είναι πολύ χειρότερη απ’ την επίγεια ζωή. Αυτό λέγεται σαφώς στην Οδύσσεια, στη Νέκυια (λ, 488), όταν ο Οδυσσέας συναντα τη σκιά του νεκρού Αχιλλέα στον Άδη, η οποία και τού λέει: μὴ δή μοι θάνατόν γε παραύδα, φαίδιμ’ Ὀδυσσεῦ. βουλοίμην κ’ ἐπάρουρος ἐών θητευέμεν ἄλλῳ, ἀνδρὶ παρ’ ἀκλήρῳ, ᾧ μὴ βίοτος πολὺς εἴη, ἢ πᾶσιν νεκύεσσι καταφθιμένοισιν ἀνάσσειν. [Το θάνατο μη μου παινεύεις λαμπρέ Οδυσσέα. Καλύτερα την γη να δουλεύω υποτακτικός κάποιου φτωχού χωριάτη με λίγο βιός, παρά να βασιλεύω σ’ όλους αυτούς τούς σβησμένους νεκρούς] Οδύσσεια λ488─491.
Αυτός είναι, λοιπόν, ο νόμος της υπάρξεως του είναι: νόμος γενέσεως και φθοράς, επιστροφής στο χάος, αν μπορώ να πω, και αναδημιουργίας του κόσμου από το χάος. Η ιδέα ενός ιστορικού νόμου, εγγυητή μιας ιδανικής κοινωνίας, είναι ιδέα άγνωστη στους Έλληνες, όπως άγνωστος είναι ο μεσσιανισμός ή η δυνατότητα εξωκοσμικής φυγής. Η θεώρηση αυτή εμπνέει μια στάση, σύμφωνα με την οποία ότι είναι να γίνει θα γίνει εδώ. Ό,τι δεν γίνεται εδώ, δεν γίνεται για μας, δεν μας άφορα, γίνεται άλλου, μεταξύ θεών, ή γίνεται στις ρίζες τού χάους.
Το σημαντικό για μας γίνεται εδώ, εξαρτάται από μας κι εμείς θα το κάνουμε. Δεν θα το κάνει ούτε ο θεός, ούτε η ιστορική αναγκαιότητα, ούτε καμία πολιτική διεύθυνση, κάτοχος της επιστημονικής σοφίας επί των πολιτικών πραγμάτων, θα το κάνουμε εμείς οι άνθρωποι ─αν γίνεται, κι αν μας αφήσει η Μοίρα─ ή δεν μπορεί να γίνει. Και αυτό εν γνώσει μας ότι υποκείμεθα στον ίδιο νόμο που διέπει και τον υπόλοιπο κόσμο, νόμο γενέσεως και φθοράς.
Το χάος το έχουμε και μέσα μας με την μορφή της ύβρεως, δηλ. της άγνοιας ή αδυναμίας αναγνωρίσεως των ορίων των πράξεων μας διότι, βεβαίως, αν τα όρια ήσαν σαφή και αναγνωρίσιμα εκ των προτέρων, δεν θα υπήρχε ύβρις, θα υπήρχε απλώς παράβαση ή αμάρτημα, έννοιες χωρίς κανένα βάθος. Αυτό είναι έξαλλου κι ένα απ’ τα μαθήματα της τραγωδίας, η οποία συνδέεται άμεσα με την φιλοσοφία και την γονιμοποιεί. Σαν πολιτικός θεσμός η τραγωδία είναι θεσμός αυτοπεριορισμού. Υπενθυμίζει διαρκώς στους Αθηναίους πολίτες ότι υπάρχουν όρια άγνωστα εκ των προτέρων στο δρών υποκείμενο, το όποιο ενεργεί υπεύθυνα αναλαμβάνοντας τους κινδύνους των πράξεων του. Κανείς δεν μπορεί να του τα υποδείξει εκ των προτέρων. Μόνο του πρέπει να τα καταλάβει η να τα διαισθανθεί.
Αυτές τις ιδέες τις ονομάζω κεντρικές φαντασιακές σημασίες. Αποτελούν τρόπο σημασιοδότησης της πραγματικότητας, της ανθρώπινης ζωής και του κόσμου. Τις συναντάμε από την καταβολή, από την αρχική σύσταση τού ελληνικού κόσμου, από τον Όμηρο ήδη και από την μυθολογία. Η σημασία της διαδοχής Ουρανού, Κρόνου, Διός, όπως περιγράφεται από τον μύθο, εκφράζει την ίδια αυτή φιλοσοφική αντίληψη που προσπάθησα να διατυπώσω περιληπτικά. Γι’ αυτό και θα μπορούσε να πει κανείς ότι υπάρχουν πολλές και ωραίες μυθολογίες, μια όμως είναι αληθινή: η αρχαία ελληνική. Αληθινή με την έννοια ότι όλοι οι μύθοι της έχουν ένα σημασιακό υπόβαθρο, μέσα στο οποίο κατοπτρίζεται η ίδια μας η ζωή και κάθε ανθρώπινη ζωή.
Ο ελληνικός κόσμος κτίζεται πάνω στην επίγνωση ότι δεν υπάρχει φυγή από τον κόσμο κι από τον θάνατο, ότι ο άνθρωπος είναι θνητός. Στο σημείο αυτό θα τολμήσω να διορθώσω ένα μεγάλο Έλληνα ποιητή, τον Ανδρέα Εμπειρίκο. Στο ποίημα του «Εις την οδόν των Φιλελλήνων», ο Εμπειρίκος τελειώνει με την ευχή: «να γίνη […] πανανθρώπινη, η δόξα των Ελλήνων, που πρώτοι, θαρρώ, αυτοί, στον κόσμο εδώ κάτω, έκαμαν οίστρο της ζωής τον φόβο του θανάτου». Εγώ θα έλεγα: έκαμαν οίστρο της ζωής την γνώση του θανάτου.
Ο φόβος του θανάτου διακατείχε παντού και πάντοτε όλους τούς θνητούς. Ίσως αυτός μάς εμποδίζει κι εμάς σήμερα, όπως εμπόδισε πολλές φορές στο παρελθόν τούς ανθρώπους, να έχουμε τον απαιτούμενο οίστρο για την ζωή μας, να έχουμε δηλαδή την επίγνωση ότι είμαστε πραγματικά θνητοί, και ότι έχουμε να κάνουμε, αν γίνεται, θα γίνει εδώ, από μάς, και εδώ θα το κάνουμε, εμείς.
______________
Απόσπασμα από το «Η αρχαία ελληνική δημοκρατία και η σημασία της για μας σήμερα» (διάλεξη στο Λεωνίδιο Αρκαδίας το καλοκαίρι του 1984), εκδ. Ύψιλον, 1999. Ο Κορνήλιος Καστοριάδης (Κωνσταντινούπολη, 11 Μαρτίου 1922-Παρίσι, 26 Δεκεμβρίου 1997) ήταν Έλληνας φιλόσοφος, οικονομολόγος, επαγγελματίας ψυχαναλυτής από το 1973 και διευθυντής σπουδών στην Ανώτατη Σχολή για τις Κοινωνικές Επιστήμες. Συγγραφέας του έργου Η Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας, διευθυντής σπουδών στη Σχολή Ανωτέρων Σπουδών Κοινωνικών Επιστημών του Παρισιού από το 1979, και φιλόσοφος της αυτονομίας, υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους στοχαστές του 20ού αιώνα.
[Πηγή: www.doctv.gr]
◉
[η θρησκεία της ελευθερίας·
23/11/2022 § Σχολιάστε
Maurizio Viroli
Ομιλία που εκφώνησε ο Μαουρίτσιο Βίρολι[*] στις 25 Απριλίου, επέτειο της απελευθέρωσης της Ιταλίας από τον φασισμό.
Το πιο σοβαρό ερώτημα που πρέπει να θέσουμε είναι αν υπάρχει αντιφασιστική συνείδηση στη χώρα. Σύμφωνα με το πιο αυθεντικό και υψηλότερο νόημά της, η αντιφασιστική συνείδηση ήταν και μπορεί να είναι μια θρησκεία της ελευθερίας. Το να έχουμε τη θρησκεία της ελευθερίας σημαίνει να επιλέγουμε την ελευθερία ως υπέρτατη αξία της ζωής και, γι’ αυτήν, να είμαστε έτοιμοι να αντιμετωπίσουμε ακόμα και τις πιο δύσκολες θυσίες, τις πιο σκληρές δοκιμασίες. Η θρησκεία της ελευθερίας είναι απόλυτη δέσμευση που αναλαμβάνουμε με τη συνείδησή μας, και μόνο με αυτήν να υπερασπιζόμαστε πάντοτε την ελευθερία. Η θρησκεία της ελευθερίας ήταν το ηθικό κίνητρο που έδωσε στους άνδρες και στις γυναίκες της Αντίστασης τη δύναμη για να αντιμετωπίσουν τη φυλακή, την εξορία και τη θυσία της ίδιας της ζωής τους.
Ας σκεφτούμε τα λόγια που είπε ο Φερούτσιο Πάρι, παρασημοφορημένος ήρωας του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και πρωθυπουργός από τις 21 Ιουνίου ώς τις 8 Δεκεμβρίου 1945, όταν μπροστά στο φασιστικό δικαστήριο, στις 9 Νοεμβρίου 1927, δήλωνε ότι είχε μόνο έναν λόγο για να απεχθάνεται τον φασισμό και να μάχεται εναντίον του, λόγο όμως ο οποίος ήταν «επιτακτικός και ανένδοτος»· επειδή ήταν ηθική απέχθεια, γι’ αυτό ήταν ολοκληρωτική, αδιάλλακτη, απόλυτη. Είμαστε αδιάλλακτοι απέναντι στον φασισμό –εξηγούσε ο Φερούτσιο Πάρι– επειδή είμαστε αδιάλλακτοι με τη συνείδησή μας. Αυτή είναι η θρησκεία της ελευθερίας.
Η θρησκεία της ελευθερίας δεν είναι η χριστιανική πίστη, αλλά δεν είναι διόλου ασυμβίβαστη με αυτήν· αντίθετα, μάλιστα, είναι η φυσική συνέπειά της. Η θρησκεία της ελευθερίας διδάσκει τη συμπόνια στο πιο αυθεντικό νόημά της, δηλαδή το συναίσθημα που μας οδηγεί να συμμεριζόμαστε τα βάσανα των άλλων, να συμπαραστεκόμαστε στους ταπεινούς, στους αδύναμους, στους πληγωμένους, στους αποκλεισμένους, και να παλεύουμε μαζί τους εναντίον εκείνων που τους καταπιέζουν, τους αποκλείουν, τους ταπεινώνουν. Η συμπόνια όμως είναι η κατεξοχήν χριστιανική αξία.
Ο φασισμός είναι εκείνος που προσβάλλει τη χριστιανική πίστη. Για τους φασίστες, η αγάπη και η συμπόνια είναι συναισθήματα των αδύναμων. Ο Χριστός μάς δίδαξε την ειρήνη. Ο φασισμός κήρυξε και εφάρμοσε τον πόλεμο ως μέσο για να επιβεβαιωθεί η ισχύς του έθνους και ως αυτοσκοπό. Ο Χριστός δίδαξε την αδελφοσύνη και την ισότητα των ανθρώπινων υπάρξεων, που είναι όλες πλάσματα του Θεού. Ο φασισμός υποστήριξε την επαίσχυντη θεωρία των ανώτερων και των κατώτερων φυλών. Ο χριστιανικός νόμος λέει: «Δεν θα έχεις άλλους Θεούς εκτός από εμένα». Ο φασισμός επέβαλε τον εκθειασμό τού ντούτσε σαν να ήταν Θεός. Διδάξτε αυτές τις απλές αλήθειες στους χριστιανούς φίλους μας.
Πείτε τους ότι, αν είστε χριστιανοί, δεν μπορείτε να είστε φασίστες. Οφείλετε να είστε οι πιο αδιάλλακτοι εχθροί του φασισμού. Ας έρθει εδώ, στην Casa Cervi, να το πει, με όλο το κύρος του, ο πάπας Φραγκίσκος και να καταδικάσει την επαίσχυντη συμπαιγνία του Βατικανού με το φασιστικό καθεστώς, όταν ο πάπας Πίος ΙΑ’ χαρακτήρισε τον Μουσολίνι άνθρωπο σταλμένο από τη Θεία Πρόνοια για να επαναφέρει τον Θεό στην Ιταλία και την Ιταλία στον Θεό. Η θρησκεία της ελευθερίας διδάσκει την αγάπη για την πατρίδα, όπως την κατανοούσαν οι πατέρες μας της Παλιγγενεσίας, δηλαδή την πατρίδα όπως την αντιλαμβανόταν ο Τζουζέπε Ματσίνι.
Εσείς οι φασίστες υπήρξατε και είστε οι πιο απεχθείς εχθροί της πατρίδας. Την έχετε ταπεινώσει μετατρέποντάς την σε δούλα μιας χούφτας εγκληματιών. Της αφαιρέσατε τις ελευθερίες. Την έχετε κηλιδώσει με άδικους πολέμους. Την έχετε ατιμάσει με τους ρατσιστικούς νόμους που οδήγησαν τους Εβραίους στα στρατόπεδα εξόντωσης. Την έχετε σύρει να πολεμήσει στο πλάι ενός εγκληματία σαν τον Χίτλερ και τέλος ανοίξατε τον δρόμο για να εισβάλουν οι γερμανικές μεραρχίες. Οι αντιφασίστες ήταν εκείνοι που συνέβαλαν στην αναγέννηση της πατρίδας, την οποία είχε καταστρέψει ο φασισμός. Η θρησκεία της ελευθερίας είναι μια πελώρια δύναμη που ωθεί στην αντιφασιστική στράτευση, όχι μιας μέρας, όχι μηνών, αλλά μιας ολόκληρης ζωής. Προκειμένου να υπάρχει αληθινός αντιφασισμός, πρέπει να υπάρχουν άνδρες και γυναίκες που ξέρουν να ρωτούν τη συνείδησή τους και μπορούν να ακούνε τις απαντήσεις της.
Εδώ ακριβώς όμως εντοπίζεται το πρόβλημά μας, το ιταλικό πρόβλημα. Το είχε κατανοήσει καλύτερα από κάθε άλλον μια από τις ευγενέστερες μορφές του αντιφασισμού, ο Κάρλο Ροσέλι. Το ιταλικό πρόβλημα, έγραφε ο Ροσέλι στο βιβλίο του «Φιλελεύθερος σοσιαλισμός» (1929), «είναι ουσιαστικά πρόβλημα ελευθερίας. Αλλά πρόβλημα ελευθερίας με το πλήρες νόημα του όρου: δηλαδή πνευματικής αυτονομίας, χειραφέτησης της συνείδησης στην ατομική σφαίρα και οργάνωσης της ελευθερίας στην κοινωνική σφαίρα, δηλαδή στη θεμελίωση του κράτους και στις σχέσεις ανάμεσα στις ομάδες και τις τάξεις. Χωρίς ελεύθερους ανθρώπους είναι ανέφικτη η δημιουργία ενός ελεύθερου κράτους. Χωρίς χειραφετημένες συνειδήσεις είναι ανέφικτη η ταξική χειραφέτηση. Δεν πρόκειται για φαύλο κύκλο. Η ελευθερία αρχίζει με τη διαπαιδαγώγηση του ανθρώπου και ολοκληρώνεται με τον θρίαμβο ενός κράτους ελεύθερων ατόμων, με ίσα δικαιώματα και καθήκοντα, ενός κράτους στο οποίο η ελευθερία του καθενός αποτελεί την προϋπόθεση και το όριο της ελευθερίας όλων.
»Είναι θλιβερή διαπίστωση, αλλά πέρα ώς πέρα αληθινή, ότι στην Ιταλία η διαπαιδαγώγηση του ανθρώπου, η διαμόρφωση του βασικού ηθικού κυττάρου –του ατόμου– είναι κάτι που ως επί το πλείστον δεν έχει γίνει ακόμα. Οι περισσότεροι στερούνται, λόγω φτώχειας, αδιαφορίας, προαιώνιας παραίτησης, το βαθύ και φλογερό αίσθημα της αυτονομίας και της ευθύνης. Η δουλεία αιώνων κάνει τον μέσο Ιταλό να ταλαντεύεται ανάμεσα στη δουλική συμπεριφορά και την αναρχική εξέγερση. Η αντίληψη της ζωής ως πάλης και ως αποστολής, η αντίληψη της ελευθερίας ως ηθικού καθήκοντος, η επίγνωση των ορίων του εαυτού μας και των άλλων απουσιάζουν».
Αυτά τα λόγια ήταν αληθινά το 1929 και είναι αληθινά και σήμερα. Ποιος όμως και πώς μπορεί να συμβάλει στην αναγέννηση του αληθινού αντιφασισμού, που βασίζεται στη θρησκεία της ελευθερίας; Ποιος; Ο καθένας από μας. Πώς; Με το παράδειγμα της ζωής του.
_________
[*] Γεννημένος το 1952 στην ιταλική πόλη Φορλί, ο Μαουρίτσιο Βίρολι είναι ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Πρίνστον. Το βιβλίο του μαχητή και μάρτυρα του ιταλικού αντιφασισμού Κάρλο Ροσέλι «Φιλελεύθερος σοσιαλισμός» κυκλοφορεί και στη γλώσσα μας (μετάφραση: Αχιλλέας Καλαμαράς, Πόλις 2013)
✳︎
[Ευχαριστίες στον ©Θανάση Γιαλκέτση της Εφ.τ. Συντακτών
◉
[Η αυταρχική νοοτροπία·
18/11/2022 § Σχολιάστε
Γεννημένη στο Ρίμινι το 1955 η Νάντια Ουρμπινάτι είναι καθηγήτρια Πολιτικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης. Εχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με τη σύγχρονη δημοκρατική σκέψη, το φαινόμενο του λαϊκισμού και τις θεωρίες της πολιτικής αντιπροσώπευσης. Το ακόλουθο άρθρο της δημοσιεύτηκε στην ιταλική εφημερίδα «Domani».
Η λογική του λαϊκισμού εμπεριέχει μια αυταρχική ροπή, παρά τις ειλικρινείς βλέψεις ορισμένων υποστηρικτών του οι οποίοι ονειρεύονται έναν προοδευτικό λαϊκισμό που θέλει να νικήσει την κάστα και να δώσει την εξουσία στον λαό. Η αυταρχική λογική που διέπει τον λαϊκισμό δεν εκδηλώνεται σε σχέση μόνο με τη θεσμική τάξη ή με τις διαδικασίες της δημοκρατίας, αλλά και με τη νοοτροπία και την ιδεολογία. Αποβλέπει στη διάδοση μιας κοσμοαντίληψης που δεν ανέχεται την προσωπική ελευθερία. Η αυταρχική νοοτροπία διαπνέεται από μια ολιστική προοπτική, που συνενώνει την πολιτική, την κοινωνία πολιτών και την οικονομία. Μολονότι τα δικαιώματα των πολιτών βασίζονται στην προϋπόθεση ότι πρέπει να διατηρείται προσεκτικά η διάκριση ανάμεσα σε αυτές τις σφαίρες, είναι ιστορικά επιβεβαιωμένο γεγονός το ότι στις σύγχρονες κοινωνίες αυτές οι διαστάσεις (κοινωνική, οικονομική, πολιτική) συνδέονται μεταξύ τους με αποτέλεσμα η μεταβολή σε μία από αυτές να επηρεάζει και τις άλλες.
Η αυταρχική νοοτροπία είναι μια μεταβολή η οποία, ενώ γεννιέται στο κοινωνικό και πολιτισμικό πεδίο, μπορεί να συμπαρασύρει και την πολιτική και θεσμική διάταξη. Από εδώ πηγάζουν οι φόβοι για αυταρχικές στροφές στις συνταγματικές δημοκρατίες. Από αυτή την αφετηρία θα πρέπει να ξεκινήσουμε, προκειμένου να ερμηνεύσουμε το ιδεολογικό κίνημα που διαπερνάει όλες σχεδόν τις δυτικές χώρες. Μιλάμε για το 2016, αυτή την τρομερή χρονιά για τη δημοκρατία και για την Ευρωπαϊκή Ενωση.
Τη χρονιά του Brexit και της εκλογής του Ντόναλντ Τραμπ στον Λευκό Οίκο, στο πλάι της οποίας πρέπει να τοποθετήσουμε και το 2022 που ήταν τρομερό για την Ευρώπη και για την ειρήνη. Τρία γεγονότα που συνδέονται με ένα αόρατο νήμα, το οποίο έχει τη δύναμη να προκαλεί κατά διαστήματα μια στρέβλωση των δημοκρατιών προς εθνικιστικές και αυταρχικές μορφές μέσω της εξύμνησης της ιδεολογίας της λαϊκής κυριαρχίας σαν αυτή να ήταν ένας απόλυτος μονάρχης.
Στο όνομα της λαϊκής κυριαρχίας, αλλά όχι για να διευρυνθεί η ισχύς και η ελευθερία των πολιτών, όχι για να βελτιωθούν οι ζωές τους, αλλά για να επικρατήσουν σχέδια και προγράμματα που εδραιώνουν αυταρχικές πολιτικές και αυταρχικούς ηγέτες. Το Brexit και ο Τραμπ είχαν μια εκρηκτική επίπτωση, επειδή έθεσαν στέρεες ιδεολογικές βάσεις για τη Νέα Δεξιά, εκείνη την οποία αποκαλούμε αυταρχική ή Δεξιά της τάξης. Οι ιδέες που τέθηκαν σε κυκλοφορία από αυτά τα δύο αγγλοαμερικανικά φαινόμενα είναι τουλάχιστον πέντε:
1. Το πρωτείο του εθνικού συμφέροντος, προκειμένου όμως να εξαρθεί η αλαζονική συμπεριφορά της κυβέρνησης στην εφαρμογή εθνικιστικών πολιτικών απέναντι στο εξωτερικό αλλά και απέναντι στις μειονότητες στο εσωτερικό. Δεξιά και Αριστερά διακρίνονται σήμερα και από τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται το εθνικό συμφέρον.
2. Η ανάδειξη της πλειοψηφίας, όχι σε κανόνα ή αρχή απόφασης, αλλά σε εξουσία του πιο ισχυρού ο οποίος διεκδικεί ένα πεδίο ανώτερης εξουσίας και για να το πετύχει αυτό αλλάζει -όταν αυτό είναι εφικτό- το Σύνταγμα, όπως συνέβη στην Ουγγαρία αλλά εν μέρει και στην Πολωνία.
3. Ο εγκωμιασμός των παραδόσεων, των θρησκευτικών παραδόσεων και των παραδοσιακών μοντέλων ζωής, ιδιωτικής και κοινωνικής, του τρόπου με τον οποίο το έθνος θέλει να ζουν τα μέλη του. Δεν είναι αναγκαίο να παρέμβουν στα θεμελιώδη δικαιώματα για να εφαρμόσουν αυτό το σχέδιο. Αρκεί να ξεκινήσουν μια εκστρατεία επηρεασμού της κοινής γνώμης μέσω του σχολείου, των μέσων μαζικής επικοινωνίας και των οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών.
4. Η χωρίς τυμπανοκρουσίες αλλά γοργή κατάκτηση των μέσων πληροφόρησης και διαμόρφωσης της κοινής γνώμης. Η Ουγγαρία, την οποία θαυμάζουν όλες οι Δεξιές, άνοιξε την πόρτα σε τέτοιες αυταρχικές επεμβάσεις.
5. Η πρόταση ή η προσπάθεια να αναμορφωθεί η Ευρωπαϊκή Ενωση, περιορίζοντας για παράδειγμα τις ρυθμιστικές παρεμβάσεις σε σημαντικούς τομείς, κοινωνικούς και οικονομικούς, προκειμένου να παραχωρηθεί περισσότερος χώρος στις διμερείς διαπραγματεύσεις μεταξύ των κυβερνήσεων και των Βρυξελλών.
Αν τώρα από τις πολιτικές επιλογές περάσουμε στην αυταρχική νοοτροπία, βλέπουμε ότι η αυταρχική στροφή έχει μια επεκτατική και διακομματική επίπτωση. Αυτή η νοοτροπία αφορά τόσο τις κοινωνικές και οικονομικές σχέσεις όσο και τις ιδιωτικές. Ας ξεκινήσουμε από την πρώτη πλευρά, που μπορεί να καταγραφεί ως ένα κίνημα της τάξης το οποίο έχει στο επίκεντρό του την ιδεολογία της αξιοκρατίας. Αυτή έγκειται στο να φορτώνουν στους χαμένους της πάλης για την ευημερία όλες τις ευθύνες για την κακοτυχία τους. Αθωώνοντας παράλληλα την «κοινωνία» η οποία αντίθετα, όπως είδαμε κατά τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας, δεν ανέχεται εκείνες τις μορφές κοινωνικής αρωγής «που τροφοδοτούν την τεμπελιά». Η κοινωνική νοοτροπία της τάξης εκπροσωπείται από την οργισμένη και μνησίκακη επίθεση στο βασικό εισόδημα.
Το αυταρχικό τόξο είναι σε αυτή την περίπτωση ευρύτερο και στην Ιταλία περιλαμβάνει τη Δεξιά και το Κέντρο (από τη Μελόνι ώς τον Ρέντσι). Συμμερίζεται μια νεοφιλελεύθερη λογική που προπαγανδίζει το επιχειρηματικό πνεύμα και την προστασία των οικονομικών συμφερόντων, με ένα κράτος βέβαια λιγότερο ογκώδες από εκείνο το φασιστικό, αλλά όχι λιγότερο αυταρχικό απέναντι στα οικονομικά αδύναμα υποκείμενα. Είναι όμως η πλευρά η σχετική με τις ιδιωτικές και σεξουαλικές σχέσεις, με τα ζητήματα του γένους (των γενών) και με εκείνα που συνδέονται με την τεκνοποιία αυτή που ενδιαφέρει κυρίως την αυταρχική νοοτροπία. Η εκστρατεία για την αποκατάσταση της κεντρικής θέσης της μητρότητας θα πρέπει να μελετηθεί σε βάθος, επειδή συνδέεται με τη ρητορική της δημογραφικής παρακμής των δυτικών χωρών και δεν είναι απλώς ένα ζήτημα ηθικολογικό. Συνδέεται με τον ρατσισμό και την ξενοφοβία.
Οπως επαναλαμβάνουν ακούραστα η Μελόνι και ο Σαλβίνι, το έθνος πρέπει να παράγει εργατικά χέρια, προκειμένου να μην υποχρεώνεται να τα εισάγει από το εξωτερικό και επομένως να εκτίθεται στον κίνδυνο της πολυπολιτισμικότητας και του θρησκευτικού και πολιτισμικού πλουραλισμού. Το ζήτημα της μητρότητας υπηρετεί επομένως την υπόθεση του εθνικισμού σε μια εποχή παγκοσμιοποίησης. Οπως και η πάλη εναντίον της φιλελεύθερης νοοτροπίας στις σεξουαλικές σχέσεις, με τη Δεξιά να θέλει να σταματήσει την ελευθεριακή παρέκκλιση που θέτει σε κρίση τη μητρότητα, η κοίτη της οποίας πρέπει να είναι η ετερόφυλη οικογένεια.
Γεννημένη στο Ρίμινι το 1955 η Νάντια Ουρμπινάτι είναι καθηγήτρια Πολιτικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης. Εχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με τη σύγχρονη δημοκρατική σκέψη, το φαινόμενο του λαϊκισμού και τις θεωρίες της πολιτικής αντιπροσώπευσης
*
[Επιμέλεια: Θανάσης Γιαλκέτσης ―Εφημ. τ. Συντακτών »»»
◉
[φέρουν στα σπλάχνα τους εκείνο το οποίο καταγγέλλουν·
27/10/2022 § Σχολιάστε
Επιστροφή στις φυλετικές εμμονές και τις προκαταλήψεις της άκρας δεξιάς της δεκαετίας του 1930 με το πρόσχημα του αντι-ρατσισμού βλέπει ο Πασκάλ Μπρυκνέρ, καταγγέλλοντας τους αριστερούς «αντιφά» ότι κολλούν την ταμπέλα του «φασισμού» σε οτιδήποτε με το οποίο διαφωνούν.
O Μπρυκνέρ ήταν από τους πρώτους που κατήγγειλαν τον αριστερό ισλαμο-φασισμό στη Γαλλία, που επιδιώκει να ωθήσει «τις δημοκρατικές κοινωνίες προς τον αυταρχισμό και τη διάβρωση του κράτους δικαίου», παίζοντας έτσι «ανοικτά το παιχνίδι ανόδου στην εξουσία αντιευρωπαϊκών και αυταρχικών δυνάμεων, ώστε, πέρα από την πνευματική αποσταθεροποίηση, να ενισχυθεί και η δική τους αυταρχική αντίληψη περί των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, που με πρώτα αυτά των γυναικών, γράφουν στα παλαιότερα των υποδημάτων τους».
Τώρα, στο βιβλίο του με τίτλο «Un coupable presque parfait – La construction du bouc emissaire blanc» («Ένας σχεδόν τέλειος ένοχος – Η δημιουργία του λευκού αποδιοπομπαίου τράγου»), που κυκλοφόρησε πρόσφατα και στην Ιταλία και προκαλεί πολλές συζητήσεις, ο εμβληματικός Γάλλος φιλόσοφος και μυθιστοριογράφος υποστηρίζει ότι στην εποχή μας η Αριστερά έχει αντικαταστήσει την πάλη των τάξεων (που φαίνεται να έχει γίνει προνόμιο της Δεξιάς) με την αδιάκοπη υπεράσπιση των μειονοτήτων, κολλώντας τη ρετσινιά του «φασιστικού» σε οτιδήποτε δηλώνει άμεσα ή έμμεσα μια πρόσδεση με τις παραδόσεις και με τον τρόπο αυτό έχει εντοπίσει έναν νέο πολέμιο, στον οποίο στρέφει τα βέλη της: όχι πλέον τον καπιταλισμό, αλλά «τον ετεροφυλόφιλο λευκό άνδρα».
«Δεν εμπιστεύομαι τους »αντιφά», διότι φέρουν στα σπλάχνα τους εκείνο που ισχυρίζονται ότι καταγγέλλουν», λέει.
Κατά τον Μπρυκνέρ, τον διασημότερο ίσως σύγχρονο φιλόσοφο της Γαλλίας, η Ευρώπη επηρεάζεται ανεξήγητα από οτιδήποτε προέρχεται από τον αγγλοσαξονικό κόσμο. Όχι μόνον από τις τάσεις στη μόδα και τα διάφορα καταναλωτικά αγαθά, αλλά πρωτίστως από τα γεννημένα στις αμερικανικές πανεπιστημιουπόλεις ρεύματα σκέψης (σε αυτήν την περίπτωση σήμερα τα νεο-φεμινιστικά, αντιρατσιστικά και αντι-αποικιοκρατικά) που έχουν εντοπίσει στον λευκό άνδρα έναν αποδιοπομπαίο τράγο. Ανεξάρτητα από το ποια είναι τα πραγματικά του λάθη, ο «λευκός ετεροφυλόφιλος» είναι ένοχος ως τέτοιος.
Πρόκειται για έναν αντιρατσισμό, που είναι στην ουσία ρατσισμός από την ανάποδη. «Όταν μας λένε, π.χ., ακτιβιστές ότι ένας λευκός είναι εκ φύσεως ρατσιστής, διότι αυτό είναι εγγενές με αυτόν τον ίδιο και απορρέει από αυτόν ως μία ακούσια έκφανσή του, βρισκόμαστε ήδη στην εικονογράφηση ενός ρατσισμού εκ της ουσίας της ίδιας, αποδίδουμε ένα χαρακτηριστικό σε ένα άτομο εξαιτίας της βιολογικής και γενετικής του ουσίας. Και παρά ταύτα, τα άτομα αυτά ισχυρίζονται ότι είναι με την πλευρά της αλήθειας».
Στις ΗΠΑ, καθώς και στο Ηνωμένο Βασίλειο και τη Γαλλία, οι θεωρίες αυτές δημιουργούν παράλογη συμπεριφορά, λέει ο Μπρυκνέρ, αναφέροντας το παράδειγμα Αμερικανών επιχειρηματιών που αρνούνται να καθίσουν στο αεροπλάνο δίπλα σε μια γυναίκα υπάλληλό τους και στα ξενοδοχεία ζητούν δωμάτια σε διαφορετικούς ορόφους για να αποφύγουν τις κατηγορίες παρενόχλησης, ενώ στα πανεπιστήμια συνιστάται η σύνταξη γραπτών συμφωνιών πριν από τη σεξουαλική επαφή. Καταγγέλλει τις «απλώς γελοίες πρωτοβουλίες», όπως αυτή που καλεί τις γυναίκες να σταματήσουν να έχουν σεξουαλικές σχέσεις με τα αρσενικά (το αρσενικό είναι πάντα «βίαιο αρπακτικό», ακόμη και όταν το σεξ είναι συναινετικό), ή εκείνη που απαιτεί χρωματιστά τσιρότα για τους μη λευκούς.
Ο Μπρυκνέρ δεν αρνείται διόλου την ανάγκη προάσπισης των πολιτικών δικαιωμάτων και παραδέχεται τα πολλά ελαττώματα της λευκής Δύσης. Ωστόσο, όπως σημειώνει, αναπτύσσεται ένας «ρατσιστικός αντι-ρατσισμός», όπως τον αποκαλεί, που καθίζει μόνο λευκούς ετεροφυλόφιλους στο εδώλιο και συχνά το κάνει βάσει εντελώς εσφαλμένων πεποιθήσεων (όπως το επιχείρημα ότι οι «γενοκτονίες» διαπράχθηκαν μόνο από λευκούς· θα αρκούσε να σκεφτούμε τι συνέβη στο Μπουρούντι και τη Ρουάντα και τους δύο εκατομμύρια θανάτους που προκλήθηκαν από συγκρούσεις μεταξύ εθνοτικών ομάδων, ή το γεγονός ότι η κλιματική αλλαγή προκλήθηκε από τις αποικιακές δραστηριότητες των λευκών…
Πρόκειται, σχολιάζουν ιταλικά ΜΜΕ, για ένα βιβλίο στο οποίο ο Μπρυκνέρ παραθέτει τεκμηριωμένες απόψεις και θέτει ενοχλητικά ερωτήματα σχετικά με το τι μπορεί να μας επιφυλάσσει ένα μέλλον όπου θα κυριαρχεί το «πολιτικά ορθό» και οι απόψεις υστερικών ιδεολογικών μειονοτήτων, που ισχυρίζονται ότι είναι με την πλευρά της αλήθειας. [Τρύφωνας Καϊσερλίδης]
✳︎
[Πρόσφατα το βιβλίο κυκλοφόρησε κ α ι στη χώρα μας με τον τίτλο Ένας σχεδόν τέλειος ένοχος, από τις εκδόσεις Πατάκη (ε δ ώ), σε μετάφραση Ανδρέα Παππά.
αγριμολογος 