αγριμολογος

Cy Twombly, Ferragosto III – oil on canvas

Όταν η ηθική συνοχή δοκιμάζεται στη δημόσια σφαίρα
Ο σύγχρονος ακτιβισμός αποτελεί μία από τις πιο ορατές μορφές κοινωνικής συμμετοχής. Από κινήματα για τα ανθρώπινα δικαιώματα μέχρι οικολογικές και αντιρατσιστικές πρωτοβουλίες, εκατομμύρια άνθρωποι διεκδικούν έναν κόσμο δικαιότερο και δημοκρατικότερο. Ωστόσο, η ένταση και η ταχύτητα με την οποία αναπτύσσονται οι κοινωνικοπολιτικές αντιπαραθέσεις οδηγούν σε ένα φαινόμενο που απειλεί την αξιοπιστία του ακτιβισμού: την επιλεκτική ηθική.

Η επιλεκτική ηθική εμφανίζεται όταν οι ηθικές αξίες δεν εφαρμόζονται καθολικά αλλά ανάλογα με το ποιος βρίσκεται στο επίκεντρο της κριτικής. Οι επικριτές μιας ομάδας ή ενός κράτους μπορεί να σιωπούν όταν τα ίδια φαινόμενα παρατηρούνται στους «δικούς τους». Ο οικολόγος που καταναλώνει προϊόντα υψηλού περιβαλλοντικού κόστους, ο ανθρωπιστής που αδιαφορεί για τις αδικίες έξω από το ιδεολογικό του πλαίσιο ή ο φεμινιστής που καταγγέλλει σεξιστές μόνο όταν προέρχονται από «αντίπαλη» ιδεολογική ομάδα αποτελούν ενδεικτικά παραδείγματα.

Με έναν σπασμό ο κόσμος γέμισε με φρίκη. Από την Ουκρανία στη Γάζα μέσω Σουδάν, με τη διαρκή θηριωδία των ισλαμιστών στην Κεντρική Αφρική έως την κακουργία των καθεστώτων στο Αφγανιστάν και τη Βόρεια Κορέα ξετυλίγεται ένα υπερθέαμα βαρβαρότητας. Δυο τελευταία επεισόδια: η απαγόρευση βιβλίων γραμμένων από γυναίκες στο αφγανικό εκπαιδευτικό σύστημα και η ποινή του θανάτου για την παρακολούθηση απαγορευμένου ηλεκτρονικού περιεχομένου στη Βόρεια Κορέα. [1] 

Η τελευταία έχει χαρακτηρισθεί από τον ΟΗΕ ως κράτος που διαπράττει εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας ήδη από το 2014, συμπέρασμα που επιβεβαιώθηκε τον Αύγουστο του 2025. Το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης έχει εγκαλέσει τον Νετανιάχου μαζί με την ηγεσία της Χαμάς για εγκλήματα πολέμου. Οι κεκράκτες όμως του «προοδευτισμού» παραβλέπουν τις κατηγορίες για τα ίδια εγκλήματα εναντίον των προσώπων και καθεστώτων που υποστηρίζουν. Η διεθνής νομιμότητα τους βολεύει μόνο στο μέτρο που καταφέρεται εναντίον του Ισραήλ. [πηγή ό.π.]

Η φιλοσοφική διάσταση του φαινομένου συνδέεται με την έννοια της ηθικής καθολικότητας. Ο Καντ, στη Θεμελίωση της Μεταφυσικής των Ηθών, υποστηρίζει ότι μια πράξη είναι ηθική μόνο όταν η αρχή που την καθοδηγεί μπορεί να ισχύει ως καθολικός νόμος — όχι μόνο για τον εαυτό μας αλλά για όλους. Η ασυνέπεια ανάμεσα σε αυτό που απαιτούμε από τους άλλους και σε αυτό που επιτρέπουμε στους «δικούς μας» παραβιάζει αυτή την καντιανή αρχή.

Ο Zygmunt Bauman επισημαίνει ότι στη «ρευστή μοντέρνα εποχή», η ηθική συχνά εξαντλείται στην εικόνα — στην προβολή της ευαισθησίας παρά στη συνέπεια. Η άνοδος του «ηθικού θεάματος» (moral spectacle) στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ενισχύει αυτό το φαινόμενο.[2]

Η Hannah Arendt, από την πλευρά της, προειδοποιούσε ότι η ηθική χάνει τον δημόσιο χαρακτήρα της όταν υποτάσσεται σε λογικές στρατοπέδων: η «φυλετικοποίηση» της ηθικής οδηγεί σε συγκάλυψη της αδικίας όταν διαπράττεται από τους “δικούς μας”. [3] 

Αυτό δεν σημαίνει ότι ο ακτιβισμός είναι εγγενώς αδύναμος. Αντίθετα, ιστορικά αποδεικνύεται ο βασικότερος φορέας κοινωνικής προόδου. Το πρόβλημα ανακύπτει όταν η ηθική μετατρέπεται σε μηχανισμό επικύρωσης ταυτότητας και όχι σε καθολική αξία. Ένας ακτιβισμός που λειτουργεί επιλεκτικά συμβάλλει στη δημιουργία δύο μέτρων και δύο σταθμών, υπονομεύοντας τον ίδιο του τον στόχο: την κοινωνική δικαιοσύνη.

Η υπέρβαση της επιλεκτικής ηθικής δεν είναι εύκολη. Προϋποθέτει αυτοκριτική, αποδοχή των δικών μας ασυνέπειων και προθυμία να εφαρμόζουμε τις αξίες μας όταν μας κοστίζουν και όχι μόνο όταν μας βολεύουν. Όπως υπογραμμίζει ο Paulo Freire, η αυθεντική πολιτική πράξη απαιτεί «να αγαπάς τον κόσμο αρκετά ώστε να τον αλλάξεις» — όχι μόνο στα σημεία όπου εξυπηρετεί την εικόνα μας.[4] 

Ο πραγματικός ακτιβισμός δεν μετριέται από την ένταση των συνθημάτων ούτε από τον αριθμό των δημοσιεύσεων στο διαδίκτυο, αλλά από τη συνοχή της ηθικής στάσης. Η δικαιοσύνη μπορεί να υπάρξει μόνο όταν δεν αποτελεί προνόμιο των φίλων και πεδίο πολέμου για τους εχθρούς, αλλά δικαίωμα όλων.

__________
[1] Περικλής Βαλλιάνος, Η μάστιγα της επιλεκτικής ηθικής, Το Βήμα 17.10.25]
[2] Zygmunt Bauman, Ρευστή νεωτερικότητα, εκδόσεις Μεταίχμιο.
[3] Hannah Arendt, Η ανθρώπινη κατάσταση, Ευθύνη και κρίση, εκδόσεις Πατάκη
[4] Paulo Freire, Η Αγωγή των Καταπιεσμένων, εκδόσεις Gutenberg

◉