αγριμολογος

Ρήγας Βελεστινλής ή Ρήγας Φεραίος (1757-24 Ιουνίου 1798)

[Διαβάστε το Πρώτο Μέρος]

Λίγα περί της εποχής…
Πριν προχωρήσουμε στα περί καταδίκης του Ρήγα από τον πατριάρχη Γρηγόριο Ε’, θεωρώ αναγκαίο να διευκρινιστούν ορισμένα ζητήματα. Πιθανόν να θεωρείται οξύμωρο σήμερα στη διακήρυξή του ο Ρήγας που ενώ αυτή απευθύνεται σε όλους τους λαούς της Βαλκανικής να ενωθούν τα «διάφορα γένη και θρησκείες», να μιλά για την ανάγκη, όταν και εάν αυτή ιδρυθεί να ονομαστεί «Ελληνική Δημοκρατία». Όμως το 1797 στην «αχανή μελλοντική δημοκρατία του Ρήγα γλώσσα όχι μόνο της εκπαίδευσης αλλά και της διοίκησης θα ήταν τα ελληνικά.». «Έως πολύ πρόσφατα» έγραφε ο Βρετανός ιστορικός Ε.Α.Φρίμαν το 1877 «όλοι οι ορθόδοξοι υπήκοοι του Τούρκου από τους περισσότερους Ευρωπαίους θεωρούνταν αδιακρίτως Έλληνες». [1] Πολύ μετά την εμφανή άνοδο των σλαβικών εθνικισμών, ακόμα και τότε ήταν δύσκολο να διαβλέψει κανείς ποια κράτη και λαοί θα διαδέχονταν του Τούρκους. Έπρεπε να φτάσουμε στη δεκαετία του 1880, και όταν ήταν πλέον φανερό ότι η «Ευρωπαϊκή Τουρκία» ήταν στα τελευταία της, διάδοχα κράτη –η Ελλάδα, η Βουλγαρία, η Σερβία, η Ρουμανία και το Μαυροβούνιο- είχαν καταστεί στη διάρκεια του δέκατου ένατου αιώνα αντίζηλα για τη μοιρασιά όσων εκτάσεων απέμεναν. Από το 1878 έως και το 1908 οι διπλωματικές διασκέψεις λίγο λίγο ροκάνισαν τα οθωμανικά εδάφη και υπέβαλαν τα λείψανά τους στην επίβλεψη των Μεγάλων Δυνάμεων. [2]

Όλες αυτές, οι παραπάνω εξελίξεις διαφαίνονταν καθαρά, ήταν αναπόφευκτες και προβλεπόμενες από πολλούς, αρκετές δεκαετίες πριν, επομένως το Πατριαρχείο ζούσε τις εξελίξεις, προέβλεπε και –δικαιολογημένα- ανησυχούσε βλέποντας το εκκλησίασμά του να διαβρώνεται από τον εθνικισμό. Η παραδοσιακή θέση του Πατριαρχείου ήταν ότι αποδεχόταν την ιδιαιτερότητα των διάφορων χριστιανικών ομάδων, αλλά επέμενε στην κοινή θρησκευτική αναφορά τους. Χαρακτηριστικά είναι τα –γεμάτα ανησυχία- λόγια του Ιγνάτιου, μητροπολίτη Ουγγροβλαχίας λίγο πριν το 1815:

«Οι Έλληνες, οι Βούλγαροι, οι Βλάχοι, οι Σέρβοι και οι Αλαβανοί σχηματίζουσι την σήμερον Έθνη εξ ων έκαστον έχει τη γλώσσαν του. Όλοι όμως ούτοι οι λαοί, και όσοι άλλοι κατοικούν την Ανατολήν, ενούμενοι δια της πίστεως και της Εκκλησίας σχηματίζουσιν εν σώμα και έθνος, εν υπό το όνομα των Γραικών ή Ρωμαίων. Ούτως, η οθωμανική Διοίκησις, όταν κοινώς αποτείνεται προς τους υπηκόους της. Χριστιανούς Ορθοδόξους, τους καλεί γενικώς Ρωμαίους, και τον Πατριάρχην, Πατριάρχην των Ρωμαίων ονομάζει πάντοτε» [3]

Η θέση όμως του «Πατριάρχη των Ρωμαίων», υπονομευόταν από πολλές μεριές. Οι Έλληνες διανοούμενοι τον απέρριπταν ως δωσίλογο, που είτε ήταν ανόητος είτε είχε μετατραπεί σε «λύκο με ένδυμα προβάτου». Οι Σλάβοι διανοούμενοι τον έβλεπαν όλον και περισσότερο ως Έλληνα. Οι Τούρκοι δεν τον εμπιστεύονταν, θεωρώντας τον ανειλικρινή υπήκοο, και το 1821 ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε’, αν και εξέδωσε μία εγκύκλιο που αφόριζε τους Έλληνες επαναστάτες, εκτελέστηκε. [4]

Η καταδίκη της «Ελληνικής Δημοκρατίας», το Σύνταγμα του Ρήγα

Δεν ανησύχησε μόνο το Πατριαρχείο για τη δράση του Ρήγα, αλλά και η Αυστρία…«προφανώς, οι αυστριακές αρχές, θορυβημένες από τη γαλλική απειλή, φοβήθηκαν ότι πίσω από τις δραστηριότητες του Ρήγα κρυβόταν μια τεράστια συνωμοσία, γι αυτό και ο ίδιος ο αυτοκράτορας ενδιαφέρθηκε προσωπικά για την υπόθεση. Άλλωστε η αψβουργική μοναρχία μόλις το 1796 είχε καταστείλει μια άλλη Ιακωβινικής έμπνευσης συνωμοσία στα εδάφη της, που είχε την αφετηρία της σε πρωτοβουλίες του καθηγητή της φυσικής Ιγνατίου Martinovic…». [5] Συνέλαβαν τον Ρήγα και τον παρέδωσαν στους Οθωμανούς. Λίγο μετά τον μαρτυρικό θάνατο δια στραγγαλισμού του Ρήγα στον πύργο Νεμπόισα του Βελιγραδίου τον Ιούνιο του 1798 ο πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε’ παίρνει στα χέρια το Σύνταγμα του Ρήγα («Νέα πολιτική διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης των μικρών εν τη μεσογείω νήσων και της Βλαχομπογδανιας») που –όπως είπαμε- τυπώθηκε στη Βιέννη το 1797 και αποτέλεσε την αιτία για τη σύλληψη του εθνομάρτυρα.

Ο Γρηγόριος καταλαβαίνει τη σημασία του Συντάγματος και σπεύδει να προειδοποιήσει τον διάδοχό του στη μητρόπολη Σμύρνης Άνθιμο. Την 1η Δεκεμβρίου 1798 στέλνεται στον δεσπότη «η γνωστή» πατριαρχική επιστολή:

» Ιερώτατε μητροπολίτα Σμύρνης, υπέρτιμε και έξαρχε Ασίας εν αγίω πνεύματι αγαπητέ αδελφέ και συλλειτουργέ της ημών μετριότητος, κυρ Άνθιμε, χάρις είη τη αρχιερωσύνη σου και ειρήνη από Θεού!

» Δια της παρούσης ημετέρας πατριαρχικής επιστολής δηλοποιούμεν τη αρχιερωσύνη σου, ότι συνέπεσεν εις χείρας ημών εν σύνταγμα εις μίαν κόλλαν χαρτί ολόκληρον, μεγάλην, εις απλήν φράσιν ρωμαϊκήν (σ.σ. ελληνική), επιγραφόμενον “Νέα Πολιτική Διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης, των μικρών εν τη Μεσογείω νήσων και της Βλαχομπογδανίας”, και ανεμνήσθημεν του ποιμαντορικού χρέους.

» Και δια τούτο γράφομεν τη αρχιερωσύνη σου να επαγρυπνής εις όλα τα μέρη της επαρχίας σου με ακριβείς ερεύνας και εξετάσεις, όταν εμφανισθή τοιούτον σύνταγμα, ως άνωθεν, εις Τύπον η χειρόγραφον, να συνάξης άπαντα τα διασπειρόμενα, και να τα εξαποστέλλης εις ημάς εν τάχει, μη επιμένων τα πλείονα, αλλ’ αμέσως όσα αν εμπίπτωσι κατά μικρόν να εξαποστέλλης.

» Και πρόσεχε, αδελφέ, ίνα μη φανής παραμελών εις την τοιαύτην ποιμαντικήν και άγρυπνόν σου ταύτην αρχιερατικήν επιστασίαν• και εκ της επαρχίας σου εμφανισθή τοιούτον σύνταγμα διασπειρόμενον και δεν το φανερώσης προς ημάς και δεν εξαποστείλης τα τοιαύτα, αλλά δι’ άλλου τινός η σταλθή ενταύθα η ακουσθή, ότι αποδεικνύεις σεαυτόν ανίκανον και του ποιμαντικού χρέους ελλειπέστατον και αγρήγορον• και εκ τούτου υποπίπτεις εις ανυποληψίαν και ποινήν παρά Θεού και της εκκλησίας εξ αποφάσεως.

» Όθεν εντελλόμεθά σοι σφοδρώς να εγρηγορής όλαις δυνάμεσιν εν πάσι τοις μέρεσι της επαρχίας σου, και κώμαις και χωρίοις παραλίοις και μεσογείοις, να μη παρεμπέση τοιούτον σύνταγμα εις ανάγνωσιν τω χριστιανικώ εμπιστευθέντι σοι λαώ, όπερ να μη εμφανισθή πρώτον τη αρχιερωσύνη σου• ότι πλήρες υπάρχει σαθρότητος εκ των θολερών αυτού εννοιών, τοις δόγμασι της ορθοδόξου ημών πίστεως εναντιούμενον.

» Ούτω ποίησον και μη άλλως, εξ αποφάσεως, ίνα και η του Θεού χάρις είη μετά της αρχιερωσύνης σου!

αψϞή. Δεκεμβρίου ά.

† Ο Κωνσταντινουπόλεως εν Χριστώ αδελφός ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ» [6]

Φυσιολογικά λοιπόν, αυτή η επιστολή έμεινε στην ιστορία ως καταδίκη του Ρήγα από τον πατριάρχη.

Μπορεί να μην υπήρχε αφορισμός, όπως στην περίπτωση του Αλέξανδρου Υψηλάντη το 1821, ούτε απόφαση μείζονος οργάνου, δεν παύει όμως να έχει τη σημασία και τη βαρύτητα ενός πατριαρχικού γράμματος. Και να πεις ότι ήταν η πρώτη φορά που παρενέβαινε ο Γρηγόριος κατά των ιδεών της ελευθερίας και της ανεξαρτησίας που δονούσαν τότε τον κόσμο λίγο μετά τη Γαλλική Επανάσταση…

Μόλις λίγους μήνες πριν στείλει την πανταχούσα του στον μητροπολίτη Σμύρνης, τον Ιούλιο του 1798 έστειλε μια άλλη επιστολή στους χριστιανούς της Κρήτης καλώντας να σταθούν μακριά από τα κηρύγματα της Γαλλικής Επανάστασης. ‘Ήταν φυσικό έπειτα απ’ όλα αυτά οι δεσποτάδες του Φαναριού να πάρουν μπάλα και να καταδικάζουν όποιον τολμούσε να ζητήσει λευτεριά για τους υπόδουλους λαούς των Βαλκανίων. Να τι έγραφε ο μητροπολίτης Ιωαννίνων Ιερόθεος στους κατοίκους της Πάργας, που έκαναν το λάθος να ξεσηκωθούν:

«Ακούεται να ακολουθάται, ως μανθάνω, τας συμβουλάς του Γιερραιβού (σ.σ.: συναγωνιστής και φίλος του Ρήγα, ο οποίος αν και συνελήφθη δεν εκτελέστηκε τελικα από τους Τούρκους και στη συνέχεια δραστηριοποιήθηκε στη Φιλική Εταιρεία), ο οποιος σας απατά. Δεν ηξεύρετε ότι αυτός με κάποιον Ρήγα Θεσσαλό, και άλλους μερικούς παρόμοιους λογιωτάτους συνεννοούμενοι με τους Φραντζέζους, εσκόπευαν να κάμνουν επανάστασιν κατά του κραταιοτάτου σουλτάνου, αλλά ο μεγαλοδύναμος Θεός τους επαίδευσε κατά τας πράξεις των με τον θάνατον οπού τους έπρεπε, μόνον ο Περραιβός εσώθη τας ιδικας σας αμαρτίας».

*

Το Σάββατο 24 Μαρτίου, η Συνέχεια – 3ο και τελευταίο μέρος

________________
[1] E.A Freeman “Race and Language”, Contemporary Review, 29, 1877 σς. 711-41. Μαρκ Μαζάουερ «Τα Βαλκάνια», εκδ. Πατάκη
[2] ο.π. σ. 28-29.
[3] Νεόφυτος Δούκας «Απολογία ιστορική και κριτική υπέρ του ιερού κλήρου της Ανατολικής Εκκλησίας κατά των συκοφαντιών», Βιέννη 1815 – Π. Κιτρομηλίδης «”Imagined communities” and the origin of the national question in the Balkans» -Enlightenment, Nationalism, Orthodoxy, ΧΙ σ. 158 – το οποίο μέρος είναι διαθέσιμο και σε pdf…
[4] ο.π. [1]+[2] σ. 149
[5] Πασχ. Μ. Κιτρομηλίδης «Νεοελληνικός Διαφωτισμός, ΜΙΕΤ, σ. 313
[6] http://freeinquiry.gr/pro.php?id=454

Τα σχόλια είναι απενεργοποιημένα.