αγριμολογος

Η αγάπη σκόνη και τ’ όνειρο καπνός

Ο Τσέσλαβ Μίλος (1911-2004). Φωτογραφία τραβηγμένη από τον αδελφό του Andrzes Milosz (από το βιβλίο Milosz par Milosz, Fayard 1986).

Λεωνίδας Χατζηπροδρομίδης: απόσπασμα από την κρίση του βιβλίου: Czeslaw Milosz, Αιχμάλωτη σκέψη, μτφρ. Ανδρέας Παππάς, Παπαδόπουλος, Αθήνα 2017 / και από το βιβλίο: Λεωνίδας Χατζηπροδρομίδης: Ο Σταλινισμός και οι μεταμοντέρνοι θαυμαστές του, εκδόσεις Επίκεντρο και Athens Review of Books

Κομμουνιστική ορθοδοξία
Τη στενή σχέση της σταλινικής ορθοδοξίας με τη θρησκεία και την ιδεολογική ανεκτικότητα της πρώτης από τη δεύτερη την παρουσιάζει ο Μίλος μέσα από το πνεύμα της εποχής του:

«Γνώριζα και είχα φίλους πολλούς χριστιανούς (Πολωνούς, Γάλλους και Γερμανούς), οι οποίοι στο πεδίο της πολιτικής ήταν οπαδοί της αυστηρής σταλινικής ορθοδοξίας, διατηρώντας μέσα τους επιφυλάξεις, πιστεύοντας στη διόρθωση του Θεού, που θα πραγματοποιηθεί μετά την ολοκλήρωση των αιματηρών αποφάσεων από την πλευρά των εντολέων της Ιστορίας. Στον συλλογισμό τους είχαν πάει αρκετά μακριά: κατά τη σκέψη τους, η ιστορική ανάπτυξη επιτελείται με αταλάντευτους νόμους που υπάρχουν σύμφωνα με τη θέληση του Θεού. Ένας απ’ αυτούς τους νόμους είναι η ταξική πάλη. Ο 20ός αιώνας είναι ο αιώνας της νικηφόρας μάχης του προλεταριάτου, το οποίο σ’ αυτή τη μάχη το καθοδηγεί το Κομμουνιστικό Κόμμα. Αφού ηγέτης του κόμματος είναι ο Στάλιν, αυτός εφαρμόζει τον νόμο της Ιστορίας, δηλαδή δρα σύμφωνα με τη θέληση του Θεού και πρέπει να τον ακούμε. Η ανανέωση της ανθρωπότητας είναι δυνατή μόνο με τον τρόπο που εφαρμόζεται στις τεράστιες εκτάσεις της Ρωσίας, γι’ αυτό ο χριστιανός δεν μπορεί να αντιτεθεί στη μοναδική ιδέα, βίαιη άλλωστε, που σε όλο τον πλανήτη θα δημιουργήσει το νέο είδος ανθρώπου. Ο παρακάτω συλλογισμός είναι πολύ συχνός στις δημόσιες δηλώσεις εκείνων των πνευματικών ανθρώπων που είναι εργαλείο στα χέρια του κόμματος:

“Ο Χριστός είναι ο νέος άνθρωπος. Ο νέος άνθρωπος είναι ο σοβιετικός άνθρωπος. Αυτό σημαίνει ότι ο Χριστός είναι ο νέος σοβιετικός άνθρωπος”, είπε ο Ρουμάνος Πατριάρχης Ιουστινιάν Μαρίνα.

Ακολουθώντας την εξέλιξη των Καθολικών φίλων μου που αποδέχθηκαν τη γραμμή του κόμματος μπόρεσα να παρατηρήσω ότι απ’ τη χριστιανική μεταφυσική τούς έμενε βαθμιαία μόνο η φρασεολογία, ενώ το πραγματικό περιεχόμενο γίνεται η Μέθοδος (ο Θεός μεταμορφώνεται σε Ιστορία). Αυτή την ψυχολογική διαδικασία τη γνωρίζουν πολλοί χριστιανοί στις Λαϊκές Δημοκρατίες. Αυτή είναι αναμφισβήτητα νέα και ιδιαίτερη κατάκτηση του 20ού αιώνα» (σ. 212-13).

Το χάπι «διαλεκτική» διά πάσαν νόσον
Συνδέοντας τις αντιλήψεις του για τη λογοτεχνία με την οδυνηρή εμπειρία του πολέμου στην Πολωνία, ο Μίλος εξηγεί:

«Η ποίησή μου ήταν για μένα μέσο αυτοελέγχου. Μπορούσα να ερευνήσω σ’ αυτή το σημείο απ’ όπου περνάει η γραμμή πίσω από την οποία ο λαθεμένος τόνος αποδεικνύει το λαθεμένο της άποψης και να προσπαθήσω να μην ξεπεράσω αυτή τη γραμμή. Οι εμπειρίες των πολεμικών χρόνων μού δίδαξαν ότι δεν πρέπει να παίρνω την πένα στα χέρια μου μόνο για να κοινοποιήσω σε άλλους την απελπισία μου και την εσωτερική μου διάλυση, γιατί αυτό είναι φθηνό εμπόρευμα για την παραγωγή του οποίου απαιτείται μικρή προσπάθεια, ώστε να νιώσει ο άνθρωπος που ασκεί αυτή τη δραστηριότητα αυτοσεβασμό. Όποιος είδε μια πόλη εκατομμυρίων να μετατρέπεται σε ερείπια, χιλιόμετρα δρόμων στους οποίους δεν έμεινε κανένα ίχνος ζωής, ούτε γάτες ούτε αδέσποτα σκυλιά, αυτός θυμάται με ειρωνεία τις περιγραφές της κόλασης των μεγαλουπόλεων στους σύγχρονους ποιητές – για την ακρίβεια την κόλαση της ψυχής τους. Η αληθινή Έρημη χώρα είναι πολύ πιο φρικτή από τη φανταστική. Κανείς που δεν έζησε στη φρίκη του πολέμου και του τρόμου δεν ξέρει πόσο έντονη είναι η διαμαρτυρία στους μάρτυρες και στους συμμετέχοντες εναντίον του εαυτού τους, εναντίον των παραλείψεων και του εγωισμού τους. Τα ερείπια και η συμφορά είναι σχολεία κοινωνικής σκέψης. Η λογοτεχνία του σοσιαλιστικού ρεαλισμού είναι πολύ ωφέλιμη, αλλά δυστυχώς μόνο για το κόμμα» (σ. 218).

«Η ταύτιση της λογοτεχνίας με την παιδαγωγική σκοπιμότητα, που επιδιώκει το κόμμα, καταργεί την αυθεντικότητα της λογοτεχνίας και οδηγεί στη χυδαία κομματική γραμμή. Επειδή μόνο οι σταλινικοί έχουν δικαίωμα να αντιπροσωπεύουν το προλεταριάτο (την ανερχόμενη τάξη), το “νέο” και το άξιο εγκωμιασμού είναι μόνο αυτό που εμφανίζεται σαν συνέπεια της στρατηγικής και τακτικής του κόμματος. Ο σκοπός της λογοτεχνίας είναι συνεπώς η δημιουργία προτύπων συμπεριφοράς για τον αναγνώστη τα οποία τον κατευθύνουν σ’ αυτό που δείχνει το κόμμα. Ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός στηρίζεται στην ταύτιση του “νέου” με το προλεταριάτο και εκείνου με το κόμμα» (σ. 219).

Οι υποσχέσεις της εξουσίας για κατάργηση του αγώνα για την επιβίωση δεν επιτεύχθηκαν· το κράτος, που σύμφωνα με τον Λένιν, βαθμιαία θα μαραθεί, ενισχύθηκε απεριόριστα, αφού ο Στάλιν διατύπωσε το δικό του νόμο: «για να μαραθεί το κράτος πρέπει να ενισχυθεί στο έπακρο» ή τον άλλο νόμο του: «όσο προχωράει η οικοδόμηση του σοσιαλισμού τόσο ενισχύεται η ταξική πάλη» – αλλά εδώ βρίσκεται η διαλεκτική για να λύσει όλες τις αντιφάσεις:

«Κάποιος είπε ότι ο 20ός αιώνας είναι αιώνας συνθετικών προϊόντων: του συνθετικού καουτσούκ, της συνθετικής βενζίνης, αλλά δημιουργήθηκε επίσης και η τεχνητή διαλεκτική που μόνο φαινομενικά μοιάζει με τη φιλοσοφία του Χέγκελ. Η μέθοδος όμως είναι επιτυχής σε ό,τι αφορά το πρόγραμμα κατά των εχθρών. Ο άνθρωπος που εκτίθεται στην επίδρασή της είναι αβοήθητος. Τελικά υποκύπτει, και εδώ βρίσκεται το μυστικό της αληθινής εξουσίας. Στο μυαλό των ανθρώπων στις Λαϊκές Δημοκρατίες εγχέουν το αναισθητικό μέσο που είναι ο Διαλεκτικός Υλισμός. Όταν το ανθρώπινο μυαλό προγραμματιστεί, τότε αφήνουν μέσα του αβγά της σταλινικής εμπειρίας. Αφού είναι ήδη μαρξιστής –λένε στον ασθενή– ότι πρέπει να γίνει σταλινικός, γιατί έξω από τον σταλινισμό δεν υπάρχει μαρξισμός.

Η φιλοσοφία της Ιστορίας που ακτινοβολεί απ’ τη Μόσχα είναι η φιλοσοφία της βίας, η οποία διαθέτει τεθωρακισμένα και αεροπλάνα και μεταμορφώνει τις μάζες. Εναντίον κάποιου που δεν θέλει να την αναγνωρίσει κατευθύνεται η εκμηδενιστική βία του κράτους. Του επιτίθενται και από μέσα: του λένε ότι την αντίστασή του την προκάλεσε η ταξική του συνείδηση. Παρόμοια μ’ εκείνον που δεν θέλει να υποταγεί σε ψυχαναλυτικές συμπεριφορές, μπορεί να κατηγορηθεί ότι θέλει, μ’ αυτόν τον τρόπο, να διατηρήσει τα συμπλέγματά του» (σ. 222-23).

◉

*

Διαβάστε όλα: [τα όνειρα καπνός]

Τα σχόλια είναι απενεργοποιημένα.